Cud poczęcia dokonuje się właśnie w jajowodach, ich rola jest więc ogromna. Zapewniają odżywianie komórki jajowej oraz dziecka w stadium wczesnego zarodka, a także ich transport w kierunku macicy. Transport ten dokonuje się dzięki ruchom perystaltycznym jajowodu (robaczkowym, podobnie, jak transport pokarmu w jelitach) oraz ruchom rzęsek nabłonka wyściałającego jego światło. Ponadto poprzez tzw. strzępki, jajowód wychwytuje komórkę jajową, uwalnianą przez jajnik, gdyż między tymi narządami nie ma ścisłego anatomicznego połączenia. Tak więc wszystko, co w jakikolwiek sposób ogranicza ruchomość jajowodu utrudnia też lub uniemożliwia poczęcie. Mogą to być wrodzone wady, niedorozwój, zniekształcenia oraz zmiany nabyte - najczęściej wywołane zapaleniami lub endometriozą. Nawet zewnętrzne zrosty pozapalne (np. po przebytym zapaleniu wyrostka robaczkowego), unieruchamiając jajowód upośledzają jego funkcje. Ponadto niewielkie zmiany zapalne w świetle jajowodu, które niszczą jego nabłonek oraz rzęski transportujące komórkę jajową, powodować mogą niepłodność, pomimo zachowanej drożności tego narządu.

Przyczyny pozapalnych uszkodzeń i zrostów mogą być różnorodne - od drobnych zakażeń przebiegających skąpoobjawowo, z niewielkimi pobolewaniami w dole brzucha i stanami podgorączkowymi, do rozlanego zapalenia otrzewnej, wymagającego nagłej interwencji chirurgicznej. Te ostatnie pozostawiają blizny pooperacyjne, są dobrze zapamiętane przez pacjentkę, zachęcają więc do podjęcia szczegółowej diagnostyki, oceniającej drożność jajowodów i leczenia.

Znacznie bardziej częste i podstępne są te pierwsze - niewielkie stany zapalny, dające skąpe objawy lub w ogóle niezauważone przez pacjentkę, a pozostawiające zniszczenie rzęsek jajowodów i niepłodność. Mogą być wywoływane przez różne patogeny, jednak zdecydowanie najczęściej przyczyną ich jest Chlamydia trachomatis. Chlamydioza szerzy się jako choroba przenoszona drogą płciową i jest bardzo powszechna w polskiej populacji. Ryzyko zakażenia ponoszą więc wszystkie osoby, które nie zachowują bezwzględnej wierności. Możliwość zakażenia poprzez brudną pościel lub ręczniki jest niewielka. Leczenie antybiotykami jest możliwe w stadium początkowym infekcji; z czasem stan zapalny wygasa nawet bez leczenia, natomiast pozostaje zniszczony nabłonek oraz zrosty.

Uważa się, że potencjalnie możliwą przyczyną słabego rozwoju lub nieefektywnej ruchliwości jajowodów może być antykoncepcja hormonalna zastosowana u młodej kobiety. Tym właśnie tłumaczy się fakt, że kobiety, które wcześnie zaczęły stosować antykoncepcję częściej leczone są z powodu niepłodności.

Diagnostyka drożności jajowodów

W leczeniu niepłodności konieczna jest ocena drożności i stanu jajowodów, niezależnie od przyczyny, która mogła wywołać problemy, a której najczęściej wykryć już nie można. Służą temu opisane poniżej badania: histerosalpingografia oraz laparoskopia.

Histerosalpingografia (HSG)

Do macicy i jajowodów wprowadza się środek cieniujący i uwidacznia światło tych narządów na zdjęciu rentgenowskim. Nowoczesna aparatura pozwala na uzyskanie dobrego zdjęcia mimo małej dawki promieniowania. Badania nie wykonuje się przy istniejącym, czynnym zapaleniu. Wykazanie nieprawidłowości w obrębie jajowodów wskazuje na celowość laparoskopii, a w macicy - histeroskopii.

Przedmuchiwanie jajowodów (insuflacja, test Rubina)

Jest to ocena drożności jajowodów poprzez wprowadzenie do nich dwutlenku węgla i ustalenie zależności między ciśnieniem a objętością wprowadzanego gazu. Metoda ta jest stosunkowo prosta, ale może dawać błędne wyniki. Jest więc metodą orientacyjną i nie można na jej podstawie decydować o zabiegach operacyjnych. Wartość terapeutyczna przedmuchiwania jajowodów jest dyskusyjna, więc technika ta traci na znaczeniu wobec innych, bardziej nowoczesnych i skutecznych

Laparoskopia oraz chromosalpingoskopia

Przez niewielkie nacięcia (2 lub 3) wprowadza się końcówki przyrządów optycznych oraz narzędzia pozwalające na dokonywanie zabiegów. Dodatkowo podanie barwnika pozwala na dokładną ocenę drożności jajowodów (chromosalpingoskopia).

Laparoskopia pozwala na uwidocznienie narządów miednicy mniejszej jest więc nowoczesną i niezastąpioną metodą diagnostyczną. Pozwala rozpoznać zrosty, endometriozę, guzy, torbiele i stany zapalne przydatków oraz pobrać wycinki patologicznie zmienionych tkanek do dalszych badań. Powinna być wykonywana przed planowanym zabiegiem operacyjnym, gdyż pozwala lepiej niż jakiekolwiek inne badanie ustalić celowość i zakres operacji. Ponadto umożliwia wykonanie wielu zabiegów, np. przecięcie zrostów unieruchamiających jajowód lub otaczających jajnik, plastykę ujścia jajowodu. Zabiegi wykonywane tą techniką są nie tylko mniej traumatyzujące dla pacjentki, ale też prawdopodobieństwo powstania zrostów po laparoskopii jest znacznie mniejsze niż po operacjach wymagających otwarcia jamy brzusznej. Dlatego też laparoskopia powinna być wykonywana nie tylko wtedy, gdy wyniki innych badań wskazują na możliwość niedrożności jajowodów albo pacjentka przebyła zakażenie w obrębie miednicy, ale też w takich przypadkach, kiedy po wykonaniu wszystkich badań nie udało się znaleźć przyczyny niepłodności ani uzyskać poczęcia.

Operacje naprawcze jajowodów

Laparoskopia umożliwia wykonywanie niewielkich zabiegów naprawczych, ale nie pozwala na wykonanie bardziej rozległych operacji. Dlatego w przypadkach bardziej zaawansowanych zmian konieczny jest zabieg operacyjny przebiegający z otwarciem jamy brzusznej - laparotomia.

Dla odtworzenia drożności jajowodów bardzo cenne są operacje z wykorzystaniem technik mikrochirurgicznych, które pozwalają nie tylko na odtworzenie anatomicznej drożności ale też na przywrócenie prawidłowej funkcji nabłonka rzęskowego w miejscu zespolenia.

Wyniki zabiegu zależą w dużym stopniu od umiejętności i doświadczenia operatora.

Laparoskopia oraz techniki mikrochirurgiczne wymagają niestety zastosowania drogiego sprzętu. Nie są dostępne we wszystkich ośrodkach, finansowanie ich z budżetu NFZ napotyka różnorodne trudności. Prywatne ośrodki leczenia niepłodności skupiają się na relatywnie tańszej niż mikrochirurgia metodzie zapłodnienia in vitro, która zastępuje właściwe leczenie. Jeżeli jednak u danej kobiety ustalono jajowodową przyczynę niepłodności, to warto postarać się znaleźć dobrego specjalistę, który podejmie się wykonać odpowiedni zabieg.