Jajniki mogą być niszczone poprzez procesy zapalne lub guzy. Powikłaniami stanów zapalnych mogą być zrosty lub zgrubienie otoczki jajnika, które nie pozwalają na uwolnienie komórki jajowej. Guzy mogą niszczyć tkankę jajnika lub wytwarzając własne hormony, zaburzać jego czynność.

Diagnostyka w tych przypadkach może przebiegać różnie, zależnie od objawów.

Stany te wymagają leczenia uwzględniającego przyczynę.

Endometrioza (gruczolistość)

Jest to choroba, w której nabłonek charakterystyczny dla wnętrza macicy występuje w innym miejscu. Nabłonek ten podlega cyklicznym wpływom hormonalnym, takm samym, jak endometrium w macicy. W czasie miesiączki więc nabłonek ten złuszcza się i krwawi. Jeżeli występuje on w miejscu, z którego nie ma możliwości odpływu, to krew gromadzi się powodując powstawanie torbieli. Z czasem torbiel staje się coraz większa - w czasie miesiączki wyraźnie powiększa się na skutek nagromadzenia świeżej krwi, później stopniowo traci nieco wody, jej zawartość zagęszcza się, jednak z każdym miesiącem rośnie. Napływ świeżej krwi w czasie miesiączki daje charakterystyczny objaw - bolesne miesiączkowanie. Nie istnieje jednak ścisła korelacja między nasileniem zmian , a dolegliwościami i bywa, że niewielka endometrioza objawia się dokuczliwym bólem, a duże torbiele pozostają bezobjawowe. Objawem może też być ból w czasie stosunku lub zaburzenia miesiączkowania. Nabłonek endometrium spotyka się w jajnikach, gdzie torbiele mogą upośledzać czynność tych gruczołów. W jajowodach mogą być przyczyną niedrożności. Lokalizacja ognisk endometriozy może być różnorodna i choć najczęściej dotyczy jajowodów, jajników i innych narządów miednicy mniejszej, to bywa, że guzki znajdują się nawet w płucach. Choroba może samoistnie wygasać, pozostawiając zbliznowacenia i zrosty.

Torbiele endometrialne można uwidocznić w USG, ale badanie to nie pozwala na postawienie pewnej diagnozy. Jedynie laparoskopia i pobranie wycinka tkanki do badania patomorfologicznego umożliwiają pewne rozpoznanie. Laparoskopia pozwala też na usunięcie ognisk choroby oraz zrostów. Ponieważ endometrioza może przebiegać bezobjawowo, badanie to powinno być przeprowadzane nawet u tych kobiet, które nie zgłaszają żadnych dolegliwości, a u których nie ustalono przyczyny niepłodności.

Przyczyna choroby nie jest znana.

U 30 - 40 % pacjentek z endometriozą współistnieje niepłodność. Choroba rozwija się z wiekiem pacjentki i stopniowo maleją szanse na poczęcie. Ciąża powstrzymuje rozwój choroby i uzyskanie kolejnego poczęcia staje się łatwiejsze. Jest to więc kolejny argument za tym, aby w młodym wieku decydować się na dziecko. Jest też bardzo ważne, aby bolesne miesiączkowanie nie było lekceważone, pozostawiane bez żadnych badań i "leczone" antykoncepcją hormonalną.

Leczenie

Możliwe jest leczenie zabiegowe oraz farmakologiczne, gdyż nabłonek endometrialny, wyściełający wnętrze torbieli jest wrażliwy na działanie hormonów płciowych. Leki antyestrogenne (danazol, agonista GnRH) powodują zanik endometrium, a więc i torbieli, jednak same uniemożliwiają poczęcie. W pewnym stopniu ograniczją rozwój choroby również progestageny, stosowane w środkach antykoncepcyjnych. Możliwe jest krótkie leczenie, mające na celu zmniejszenie lub zniszczenie torbieli i zaplanowanie ciąży na później. Jednak zabiegowe usunięcie torbieli i zrostów jest bardziej skutecznym postępowaniem, nie dającym działań ubocznych, jakie niesie leczenie hormonalne, a przy tym nie opóźniającym planowania poczęcia.

Laparoskopia jest niezwykle cennym zabiegiem - prostym, nie powodującym powstawania blizn i zrostów. Niestety nie pozwala na usunięcie dużych zmian, tak jak operacja z otwarciem jamy brzusznej. Bardzo dużo zależy tutaj od doświadczenia operatora oraz możliwości i wyposażenia ośrodka.

Wybór właściwego leczenia należy do lekarza prowadzącego.